Για το εργατικό, πολιτικό και επαναστατικό τραγούδι
Κάθε χρόνο στις αρχές καλοκαιριού, οι δήμοι και τοπικοί σύλλογοι οργανώνουν διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις κυρίως μουσικές. Αν αφαιρέσει κανείς τις εκδηλώσεις με τοπικό χρώμα, συνήθως το περιεχόμενο των εκδηλώσεων αυτών βρίσκεται στα όρια της υποκουλούρας και κάθε άλλο συμβάλλει στο πολιτισμό. Δημοσιεύουμε παρακάτω ένα ενδιαφέρον άρθρο για το τραγούδι, που δημοσιεύτηκε στη εφημερίδα ΛΑΪΚΟΣ ΔΟΜΟΣ την 1η Ιούνη για να υπενθυμίσουμε ότι ο πολιτισμός δεν είναι καθόλου πολιτικά και ιδεολογικά ουδέτερος και φυσικά συνδέεται με την κατράσταση που επικρατεί στο μαζικό λαϊκό κίνημα.
Ο λαός μας έζησε πολλές τραγικές περιπέτειες στη μακραίωνη ιστορία του. Σκλαβιές, ξεσηκωμούς, επαναστάσεις. Όλες αυτές τις περιπέτειες τις έκανε τραγούδι, ποιήματα, θούρια, εμβατήρια. Από τον θούριο του Ρήγα, τα δημοτικά, τα αντάρτικα.Την περίοδο της Βαυαροκρατίας ο θεατρικός συγγραφέας, ποιητής και δημοσιογράφος Σοφοκλής Καρύδης, γιος του Κ. Καρύδη, ράφτη και αγωνιστή του ’21, θα γράψει το γνωστό επαναστατικό τραγούδι «Έως πότε η ξένη ακρίδα…» που θα δημοσιευθεί στην εφημερίδα «Φως»· θα γίνει σημαία του αντιοθωνικού αγώνα και φυσικά θα κριθεί παράνομο. Παραλλαγή αυτού του τραγουδιού θα τραγουδιέται τον καιρό της Κατοχής, και μάλιστα το 6ο Σύνταγμα Κορινθίας του ΕΛΑΣ θα το τραγουδάει και μεταφρασμένο στα αρβανίτικα.
Από το 1870 και μετά αρχίζει να διαμορφώνεται στη χώρα μας το εργατικό κίνημα και ξεσπάνε οι πρώτες απεργίες. Οι συνεχείς αγώνες των εργατών για τη βελτίωση της ζωής τους θα συγκινήσουν και θα εμπνεύσουν την προοδευτική διανόηση. Το 1876 ο νεαρός φιλόλογος Κ. Ζησίου δημοσιεύει στην εφημερίδα «Εργάτης» στην Αθήνα ένα ποίημα για την καταπίεση και τη δύσκολη ζωή του εργάτη. Ο Πατρινός Βασίλης Δουδούμας, δικηγόρος και λογοτέχνης, θα δημοσιεύσει στην εφημερίδα «Φως» στην Πάτρα πολλά ποιήματα, εκ των οποίων αρκετά θα μελοποιηθούν. Ανάμεσα σε άλλα, το «Σηκωθείτε». Ο Δουδούμας έγραψε ακόμα τον ύμνο της Σοσιαλιστικής Αδελφότητας Πατρών «Εμπρός παιδιά της λευτεριάς…», μετέφρασε στα ελληνικά τη Μασσαλιώτιδα και πολλά ακόμα ξένα τραγούδια. Ο ποιητής Ρήγας Γκόλφης θα διασκευάσει στα ελληνικά τη «Διεθνή» του Ευγένιου Ποτιέ, και θα γράψει πολλά ακόμα τραγούδια με θέμα τους αγώνες των εργατών όπως «Οι σκλάβοι της γης», «Πρωτομαγιά», «Απεργία» κ.ά. Ο Κωστής Παλαμάς θα γράψει το «Σηκωμό του Προλετάριου» και το 1910 το «Τραγούδι του Εργάτη». Πολλοί προοδευτικοί λογοτέχνες και ποιητές θα εμπνευστούν από τους αγώνες της εργατικής τάξης: Κωστής Παλαμάς (1859-1943), Γρηγόριος Ξενόπουλος (1867-1951), Κώστας Χατζόπουλος (1868-1920), Κωνσταντίνος Θεοτόκης (1872-1923), Κώστας Παρορίτης (1878-1931), Δημοσθένης Βουτυράς (1872-1958). Πολλοί από αυτούς θα υποτάξουν την πένα και το ταλέντο τους στην υπηρεσία της εργατικής τάξης και του λαού. Αναμφίβολα ξεχωρίζει ο Κώστας Βάρναλης (1884-1974), σαράντα χρόνια από το θάνατο του οποίου συμπληρώθηκαν την προηγούμενη χρονιά.
Η Οκτωβριανή Επανάσταση, η ίδρυση της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ) και η δημιουργία του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος (ΣΕΚΕ), του κατοπινού ΚΚΕ, το 1918 θα δώσουν καινούρια ώθηση και ορμή στους εργατικούς και λαϊκούς αγώνες. Ο διπλασιασμός σχεδόν της χώρας μετά τους Βαλκανικούς πολέμους (1912-1913) με την προσάρτηση της Ηπείρου και της Μακεδονίας, η εγκατάσταση 1.200.000 προσφύγων, έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση των πρώτων υλών και του εργατικού δυναμικού. Η βιομηχανία και η βιοτεχνία αναπτύσσονται. Μόνο μεταξύ 1924-1929 ιδρύονται στην Ελλάδα 18.000 περίπου καινούριες βιοτεχνικές και βιομηχανικές μονάδες. Οι δεκαετίες του ’20 και του ’30 είναι δεκαετίες ανόδου για το εργατικό, λαϊκό και κομμουνιστικό κίνημα. Η κυβέρνηση Βενιζέλου, τρομοκρατημένη από την Οκτωβριανή Επανάσταση, την ύπαρξη πλέον της Σοβιετικής Ένωσης και την άνοδο του λαϊκού κινήματος, θα περάσει το 1929 τον νόμο 4229/29 για «την προστασία του κοινωνικού καθεστώτος από τον κίνδυνο του κομμουνισμού», το γνωστό «ιδιώνυμο». Πολλά τραγούδια και ποιήματα γράφονται τότε για εργατικά θέματα, για την κοινωνική αδικία, για τη φτώχεια, τη μετανάστευση, τα επαγγέλματα και μέχρι το 1937, όταν η Μεταξική δικτατορία θα δημιουργήσει τις επιτροπές λογοκρισίας, οι οποίες δεν θα λογοκρίνουν μόνο τους στίχους και τη θεματολογία αλλά και τις μουσικές κλίμακες, για να προσαρμοστεί η ελληνική μουσική στην ευρωπαϊκή και να απομακρυνθεί από οποιονδήποτε ήχο η μελωδία που θυμίζει Ανατολή. Ο Βάρναλης θα γράψει το 1922 τα ποιήματα «Φως που Καίει», «Οι Μοιραίοι». Μέρος του ποιήματος θα μελοποιηθεί το 1964 από τον Μίκη Θεοδωράκη για τα 80χρονα του ποιητή και θα τραγουδηθεί με τρόπο μοναδικό από τον Γρηγόρη Μπιθικώτση. Το 1927 ο Βάρναλης γράφει το «Σκλάβοι Πολιορκημένοι». Γράφονται πολλά λαϊκά τραγούδια για τα διάφορα επαγγέλματα: Επαγγέλματα της θάλασσας, επαγγέλματα που αφορούν τις μεταφορές, το λιανεμπόριο, την παροχή υπηρεσιών, τη διανόηση. Τραγούδια για εργάτες και μεροκαματιάρηδες, τραγούδια για επαγγέλματα που δεν υπάρχουν σήμερα όπως ο αραμπατζής, ο καμηλιέρης, ο γανωτής. Το 1932 ο Παναγιώτης Τούντας γράφει τον «Εργάτη»: «Εκατό δραχμές τη μέρα….» όπου είναι φανερός ο θαυμασμός του δημιουργού για το προλεταριάτο. Εκείνη την περίοδο γράφεται και το τραγούδι «Μπεζεντάκος» πάνω σε παλιά ρωσική μελωδία. Ο Μιχάλης Μπεζεντάκος, μέλος του ΚΚΕ, κρατούνταν στις φυλακές Συγγρού κατηγορούμενος για το φόνο του αστυνομικού Γυφτοδημόπουλου. Θα δραπετεύσει με μυθιστορηματικό τρόπο και θα σκοτωθεί αργότερα στον Ισπανικό εμφύλιο με τον βαθμό του ταγματάρχη. Το αποκορύφωμα των εργατικών κινητοποιήσεων στην περίοδο του Μεσοπολέμου έρχεται τον Μάιο του 1936 με τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης. Ο Γιάννης Ρίτσος, συγκλονισμένος από τον θάνατο του 27χρονου Τάσου Τούση, και τη σκηνή της μάνας του νεκρού σωφέρ που σπαράζει πάνω στον άψυχο γιο της, θα γράψει κλεισμένος στη σοφίτα του μέσα σε τρία 24ωρα τον «Επιτάφιο». Θα τον μελοποιήσει πολύ αργότερα ο Μίκης Θεοδωράκης και θα τον τραγουδήσει ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης. Η ερμηνεία του θα μείνει αξεπέραστη.
Τα αντάρτικα
Τον Οκτώβριο του 1940 η πατρίδα μας δέχεται την επίθεση της φασιστικής Ιταλίας του Μουσολίνι και από τον Απρίλιο του 1941 ξεκινάει για το λαό μας η σκληρή, μαύρη, Τριπλή Κατοχή, Γερμανική, Ιταλική, Βουλγάρικη. Σύντομα ιδρύεται το ΕΑΜ, αμέσως μετά ο ΕΛΑΣ και με ψυχή και αιμοδότη το ΚΚΕ και τους κομμουνιστές θα ξετυλιχτεί το έπος της αντίστασης. Το έπος της αντίστασης έχει και τα τραγούδια του, τα αντάρτικα. Γράφτηκαν και τραγουδήθηκαν εκατοντάδες αντάρτικα τραγούδια. Από τον Έβρο μέχρι την Κρήτη και τα Δωδεκάνησα. Τραγούδια στα Ποντιακά, στα Αρβανίτικα. Τραγούδια για το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ, το ΕΛΑΝ, την Εθνική Αλληλεγγύη, τραγούδια για την ΟΚΝΕ, τον Νίκο Ζαχαριάδη, τον Άρη Βελουχιώτη, τον Γοργοπόταμο. Είναι γραμμένα από ανώνυμους και επώνυμους καλλιτέχνες, ποιητές, τη Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, τον Νίκο Καρβούνη, τον Βασίλη Ρώτα, τον Μενέλαο Λουντέμη, μελοποιημένα από μουσικούς όπως ο Νίκος Τσάκωνας, ο Αστραπόγιαννος, ψευδώνυμο του μουσικοσυνθέτη Άκη Σμυρναίου (πραγματικό όνομα Γαληνός Κιοσόγλου), ο Φοίβος Ανωγειανάκης, ο Αλέκος Ξένος. «Ο ύμνος του ΕΛΑΣ» σε στίχους της Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη και μουσική του Νίκου Τσάκωνα, το «Στ’ άρματα στ’ άρματα» σε στίχους του Νίκου Καρβούνη και μουσική του Αστραπόγιαννου, ο «Ύμνος της ΕΠΟΝ» σε στίχους της Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη που μελοποιήθηκε σε δυο εκδοχές: μία από τον Φοίβο Ανωγειανάκη και μία από τον Αλέκο Ξένο. «Το τραγούδι του ΕΑΜ» σε στίχους και μουσική Βασίλη Ρώτα. Γράφτηκαν και τραγουδήθηκαν ακόμα Μανιάτικα μοιρολόγια, τραγούδια της φυλακής, τραγούδια για τη Μέση Ανατολή, τα οποία τραγουδούσαν οι αγωνιστές που πήραν μέρος στο κίνημα της Μέσης Ανατολής που γύρισαν από την έρημο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης όπου τους είχαν κλεισμένους οι Άγγλοι. Πολλά από αυτά είναι μεταπλάσεις ξένων επαναστατικών ή λαϊκών τραγουδιών κυρίως ρωσικών ή μεταπλάσεις δημοτικών τραγουδιών.
Εκτός όμως από τα αντάρτικα τραγούδια που έτσι και αλλιώς αποτελούν τον κύριο όγκο εκείνης της περιόδου, γράφτηκαν και άλλα τραγούδια από γνωστούς συνθέτες του λαϊκού τραγουδιού με θέμα την αντίσταση.
Τον Οκτώβριο του 1940 η πατρίδα μας δέχεται την επίθεση της φασιστικής Ιταλίας του Μουσολίνι και από τον Απρίλιο του 1941 ξεκινάει για το λαό μας η σκληρή, μαύρη, Τριπλή Κατοχή, Γερμανική, Ιταλική, Βουλγάρικη. Σύντομα ιδρύεται το ΕΑΜ, αμέσως μετά ο ΕΛΑΣ και με ψυχή και αιμοδότη το ΚΚΕ και τους κομμουνιστές θα ξετυλιχτεί το έπος της αντίστασης. Το έπος της αντίστασης έχει και τα τραγούδια του, τα αντάρτικα. Γράφτηκαν και τραγουδήθηκαν εκατοντάδες αντάρτικα τραγούδια. Από τον Έβρο μέχρι την Κρήτη και τα Δωδεκάνησα. Τραγούδια στα Ποντιακά, στα Αρβανίτικα. Τραγούδια για το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ, το ΕΛΑΝ, την Εθνική Αλληλεγγύη, τραγούδια για την ΟΚΝΕ, τον Νίκο Ζαχαριάδη, τον Άρη Βελουχιώτη, τον Γοργοπόταμο. Είναι γραμμένα από ανώνυμους και επώνυμους καλλιτέχνες, ποιητές, τη Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, τον Νίκο Καρβούνη, τον Βασίλη Ρώτα, τον Μενέλαο Λουντέμη, μελοποιημένα από μουσικούς όπως ο Νίκος Τσάκωνας, ο Αστραπόγιαννος, ψευδώνυμο του μουσικοσυνθέτη Άκη Σμυρναίου (πραγματικό όνομα Γαληνός Κιοσόγλου), ο Φοίβος Ανωγειανάκης, ο Αλέκος Ξένος. «Ο ύμνος του ΕΛΑΣ» σε στίχους της Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη και μουσική του Νίκου Τσάκωνα, το «Στ’ άρματα στ’ άρματα» σε στίχους του Νίκου Καρβούνη και μουσική του Αστραπόγιαννου, ο «Ύμνος της ΕΠΟΝ» σε στίχους της Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη που μελοποιήθηκε σε δυο εκδοχές: μία από τον Φοίβο Ανωγειανάκη και μία από τον Αλέκο Ξένο. «Το τραγούδι του ΕΑΜ» σε στίχους και μουσική Βασίλη Ρώτα. Γράφτηκαν και τραγουδήθηκαν ακόμα Μανιάτικα μοιρολόγια, τραγούδια της φυλακής, τραγούδια για τη Μέση Ανατολή, τα οποία τραγουδούσαν οι αγωνιστές που πήραν μέρος στο κίνημα της Μέσης Ανατολής που γύρισαν από την έρημο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης όπου τους είχαν κλεισμένους οι Άγγλοι. Πολλά από αυτά είναι μεταπλάσεις ξένων επαναστατικών ή λαϊκών τραγουδιών κυρίως ρωσικών ή μεταπλάσεις δημοτικών τραγουδιών.
Εκτός όμως από τα αντάρτικα τραγούδια που έτσι και αλλιώς αποτελούν τον κύριο όγκο εκείνης της περιόδου, γράφτηκαν και άλλα τραγούδια από γνωστούς συνθέτες του λαϊκού τραγουδιού με θέμα την αντίσταση.